روان‌شناسی اسلامی بر مبانی انسان‌شناسی و هستی‌شناسی تکیه می کند

به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت‌الاسلام والمسلمین ابوترابی در میزگرد علمی با عنوان «روش‌شناسی روان‌شناسی اسلامی» که با حضور جمعی از اساتید در سالن جلسات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) قم برگزار شد، به تبیین جایگاه معرفت‌شناسی و روش در روان‌شناسی اسلامی پرداخت.

لزوم تبیین پارادایم معرفت‌شناختی در روان‌شناسی اسلامی

وی با اشاره به ضرورت طرح مباحث مبنایی در روان‌شناسی اسلامی گفت: در حوزه معرفت‌شناسی، موضوعی اساسی مطرح است که در بحث روش نیز تأثیرگذار است. می‌توان این مسئله را به‌عنوان یک پارادایم در روان‌شناسی اسلامی مطرح کرد و بررسی نمود که از منظر معرفت‌شناسی و روان‌شناسی چه تأثیراتی دارد. پرسش اصلی این است که «اسلامی بودن» روان‌شناسی به چه معناست و آیا این اسلامی‌سازی در انتخاب روش و مبانی روش‌شناسی تأثیر دارد یا خیر.

اشتراک روان‌شناسی اسلامی و معاصر در تعیین موضوع

ابوترابی با اشاره به نقاط اشتراک میان روان‌شناسی اسلامی و روان‌شناسی معاصر افزود: شاید از معدود مباحثی که میان ما و روان‌شناسی معاصر وحدت نظر وجود دارد، بحث موضوع روان‌شناسی است. در تاریخ روان‌شناسی، از دوران آزمایش‌های اولیه که آگاهی موضوع مطالعه بود، تا دوران رفتارگرایی که رفتار محسوس و بیرونی مورد توجه قرار گرفت، و سپس دوران شناخت‌گرایی، موضوعات مختلفی مطرح شده‌اند؛ اما در واقع هیچ‌یک از این موضوعات خارج از دایره روان‌شناسی نبوده‌اند.

وی خاطرنشان کرد: تنها چالشی که در این میان وجود داشته، مسأله اطلاق و انحصار در تعریف موضوع بوده است. رفتار محسوس، تحلیل آگاهی، نظریه پردازش اطلاعات و حتی مباحث مربوط به ناخودآگاه فرویدی، همگی در گستره روان‌شناسی جای می‌گیرند.

روان‌شناسی اسلامی؛ مطالعه ابعاد نفس در پیوند با بدن

حجت‌الاسلام والمسلمین ابوترابی با تشریح رویکرد اسلامی به روان‌شناسی تصریح کرد: در روان‌شناسی اسلامی نیز ما با «روح‌شناسی» به معنای فلسفی آن مواجه نیستیم، بلکه به بررسی ابعاد مختلف نفس در ارتباط با بدن می‌پردازیم. نفس، مجموعه‌ای از ابعاد و نیازهاست که در سه حوزه هیجانی، شناختی و رفتاری قابل بررسی است.

وی تأکید کرد: در این رویکرد، ما به دنبال اثبات وجود نفس نیستیم؛ چرا که این وظیفه فلسفه است. بلکه به تحلیل عوارض و قوانین حاکم بر ابعاد نفس می‌پردازیم؛ قوانینی که بر نیازها، غرایز و صدور رفتار تأثیر می‌گذارند. تمامی این حوزه‌ها، موضوع روان‌شناسی اسلامی را تشکیل می‌دهند.

این استاد حوزه و دانشگاه اظهار داشت: می‌توان گفت کلیه مباحث روان‌شناسی ذیل عنوان «انفعالات نفسانی» یا همان «کیف نفسانی» قرار می‌گیرند. شناخت، آگاهی، هیجان، ترس، نفرت و سایر حالات درونی انسان، مصادیق همین انفعالات نفسانی‌اند که جوهره موضوع روان‌شناسی را تشکیل می‌دهند.

روان‌شناسی اسلامی باید بر مبانی انسان‌شناسی و هستی‌شناسی روح تکیه کند

حجت‌الاسلام والمسلمین ابوترابی با تأکید بر ضرورت توسعه نظریه‌پردازی در حوزه روان‌شناسی اسلامی گفت: مبانی انسان‌شناختی و هستی‌شناختی روح، بخش‌های مغفول در نظام روان‌شناسی موجود است که باید در تولید علم دینی و تبیین رفتار انسان، به‌ویژه در ابعاد پس از حیات مادی، مورد توجه قرار گیرد.

روان‌شناسی اسلامی و نیاز به تکمیل مبانی نظری

وی با اشاره به پرسش‌هایی درباره تفاوت روان‌شناسی اسلامی با رویکردهای متداول، اظهار کرد: سؤال این است که ما بر اساس مبانی نظری روان‌شناسی اسلامی، چه موضوعات جدیدی را می‌خواهیم به این علم بیفزاییم. برای مثال، نظریه نیازهای خود شکوفایی در روان‌شناسی غربی به‌درستی به جنبه‌هایی از انسان اشاره دارد، اما زبان و مبنای فلسفی آن با نگاه اسلامی متفاوت است. در این حوزه، مباحثی وجود دارد که تاکنون در علوم روان‌شناسی متعارف به‌صورت جدی مطرح نشده است.

وی افزود: در روان‌شناسی اسلامی، علاوه بر ابعاد شناختی و رفتاری، دو بعد بنیادین یعنی هستی‌شناسی و انسان‌شناسی مطرح است. از این منظر، انسان تنها موجودی زیستی یا ذهنی نیست، بلکه دارای بعدی روحانی است که پس از جدایی از بدن نیز به حیات خود ادامه می‌دهد.

نقش روح در روان‌شناسی اسلامی

حجت‌الاسلام والمسلمین ابوترابی با اشاره به جایگاه روح در نظریه‌های اسلامی بیان کرد: روح، حقیقتی فراتر از بدن است و در مباحث هستی‌شناسی و انسان‌شناسی اسلامی، جایگاه ویژه‌ای دارد. پرسش مهم این است که آیا پس از مرگ و جدایی روح از بدن، ادراک، فهم، یا حتی سوگیری‌های شناختی همچنان وجود دارد یا نه؟

وی ادامه داد: در برنامه‌هایی مانند زندگی پس از زندگی در ماه رمضان، شاهد روایت‌هایی هستیم که افراد از تجربه‌های حسی و هیجانی سخن می‌گویند که مشابه آن را در دنیا تجربه نکرده‌اند. این نکته نشان می‌دهد که روح می‌تواند در شرایطی مستقل از بدن نیز تجربه و ادراک داشته باشد.

رفتار و لذت از منظر روان‌شناسی تجویزی اسلامی

این استاد حوزه با اشاره به تفاوت رویکردهای تجویزی در روان‌شناسی اسلامی و غربی گفت: در روان‌شناسی اسلامی، رفتار نه تنها از منظر کارکرد دنیوی، بلکه از منظر نتایج اخروی نیز ارزیابی می‌شود. ما در رفتار درمانی اسلامی می‌گوییم رفتاری صحیح است که به لذت پایدار و عمیق منجر شود، و از این منظر، رفتارهایی که انسان را از سعادت اخروی دور می‌کنند، نابهنجار محسوب می‌شوند.

روش‌شناسی و آینده روان‌شناسی اسلامی

این استاد حوزه در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به بحث روش‌شناسی در فلسفه علم توضیح داد: در فلسفه علم، دو نوع نگاه وجود دارد؛ نگاه پسینی که به گزارش روش‌های گذشته علم می‌پردازد، و نگاه پیشینی که به چگونگی تولید علم در آینده توجه دارد. روان‌شناسی اسلامی نباید صرفاً در سطح تحلیل پسینی باقی بماند، بلکه باید مسیر تولید علم را با مبانی دینی دنبال کند.

وی تأکید کرد: روان‌شناسی اسلامی هنوز به تحقق کامل نرسیده، اما مسیر آن آغاز شده است و پیشرفت‌های قابل‌توجهی داشته‌ایم. با این حال، تأسف‌برانگیز است که برخی از استادان دانشگاهی هنوز از میزان گستردگی و عمق کارهای انجام‌شده در حوزه علم دینی آگاهی ندارند.

حجت‌الاسلام والمسلمین ابوترابی در پایان گفت: روان‌شناسی اسلامی باید از سطح ترجمه مفاهیم غربی فراتر رود و با تکیه بر مبانی فلسفی اسلام، به تولید علم مستقل و نظریه‌پردازی در ابعاد وجودی و روحانی انسان بپردازد. آینده روان‌شناسی اسلامی در گرو توجه هم‌زمان به عقلانیت فلسفی، روش‌شناسی علمی و ایمان دینی است.

انتهای پیام/